نزاع بر سر حرفِ آخر، بررسی و نقد کتاب حرفِ آخر، اثر تامس نیگل

تامس نیگل در حرف آخر1 استدلال می کند که مدّعیات عقل دارای نوعی غائیت یا جایگاه مطلق است. مسیر اصلی استدلال وی از شهرت نسبتاً زیادی برخوردار است: تلاش هایی که برای تضعیف عقل صورت می گیرد, خودشکن است. هم چنین مضمون و برآیند سخن وی دربردارنده مغالطه ضد شخص2 است; زیرا برآیند سخنان وی آن است که بسیاری از کسانی که شیفته نوعی شک گرایی, نسبی گرایی, کل گرایی, پساتجدّدگرایی یا ضد عقل گرایی می شوند, افرادی به دردنخور, سبک مغز و آشفته ذهن هستند. او به حق رواج شک گرایی را در (حوزه های ضعیف تر فرهنگ) به عنوان امری خام و عامیانه محکوم می کند و از رشد کاهلیِ فکریِ افراطی در فرهنگ معاصر و فروپاشی استدلال جدّی در پایین ترین بخش های علوم انسانی و علوم اجتماعی, سخت خشمگین است. اما گستره وسیع نکوهش و هشدار نویسنده نگریستن از ناکجا (the view from nowhere) که متوجه همه کسانی است که به دنبال ایجاد نوعی محدودیت بر مدّعیات مطلق عقل و علم هستند, عجیب می نماید, چرا که نیگل در کتاب نگریستن از ناکجا بر این اندیشه که هیچ یک از مواضع عین گرایانه و ذهن گرایانه3 نمی توانند هیچ گونه شأن و جایگاه مطلق داشته باشند, بلکه باید این دو موضع یکدیگر را تکمیل کنند, می تازد.به هر حال, من یقیناً نمی خواهم به دفاع از نوعی سبک مغزی متهم شوم! مرگ بر نسبی گراییِ عامیانه! اما باید تأکید کنم که حمله نیگل بر ذهن گرایی بسیار ضعیف می نماید, تقریباً نظیر آن که گفته شود, هرکس که از همان نوع سلاحی استفاده کند که ما در اختیار داریم, باید عضو ارتش ما باشد. آن چه نیگل به آن شأن مطلق می دهد, صرفاً هرگونه تفکّر نظام مند نیست, بلکه استدلال براساس منطق نوین و متداول است که به قصد رسیدن به حقیقت عینی مطلق و بدون هرگونه قیود نسبی گرایانه یا ذهن گرایانه انجام می شود. [برخلاف تصور نیگل] این واقعیت که منتقدان منطق ما, در حمله به این منطق عناصری از خود آن را به کار می گیرند, مستلزم هیچ گونه پارادوکس خود ارجاعی (self-referential paradoxs) نیست. هنگامی که قاتل برای کشتن قربانی خود از اسلحه وی استفاده می کند, هرگز نیازی به خودکشی ندارد.هرچند تأمّلات مطرح شده در این جا, که با مطالعه کتاب نیگل به ذهنم رسیده, عمدتاً انتقادآمیز هستند, باید اعتراف کنم که خود را کاملاً مدیون آثار او می دانم, آن هم نه فقط این کتاب, (که از نظر من, حتی اگر بهترین کتاب نیگل نباشد, کتاب واقعاً جالبی است) بلکه بسیاری از نوشته های وی که نیگل در آن ها شجاعت و شهامت مواجهه با نتایج ناخوش آیند را به نمایش می گذارد. در واقع, او نوعی نگرش (هرچه باداباد) یا (وَلو بَلَغَ ما بَلَغَ) را در پیش گرفته که به نظر من, قابل تحسین است. آن چه پیش روی شماست, اندکی بیش از مرور یک کتاب است, و در واقع, نکاتی است که من در طی چند سال با آن ها کلنجار رفته ام. این نوشته را به عنوان هدیه ای به نیگل تقدیم می کنم, هرچند ممکن است برخی آن را ستایشی تقریباً دوپهلو و نیش دار و از این رو, ناپسند بدانند, با این حال, نکات مطرح شده در آن برخاسته از احترام خالصانه ای است که آمیخته با اختلاف نظر ژرف من با نیگل شده است. 4هم چنین می توان این نقد را مجموعه ای از رهنمودهایی دانست که درباره چگونگی ردّ انواع نسبی گرایی و ذهن گرایی, که در قالب تلاش هایی برای متزلزل ساختن یقینی بودن باورهای دینی به کار گرفته شده, مطرح شده اند. در استدلال هایی که در ردّ دیدگاه نیگل مطرح کرده ام, تلاش کرده ام تا در ارائه پاسخ به مسائلی که وی مطرح کرده, از فلسفه و عرفان اسلامی بهره ببرم, البته مقصودم این نیست که بدون چون و چرا همه دیدگاه های اندیشمندان اسلامی را بپذیریم, بلکه تنها امیدوار بوده ام که دیدگاه هایی را مطرح کنم که به نوعی با روحیه خدامحوری و دین مداری حاکم بر ایشان هماهنگ باشد.